خلاصه کردن یک مقاله علمی فرآیندی است که باهدف تمرکز دقیق بر نتایج یک مقاله است که در یک مجله علمی چاپ‌شده است. نتیجه خلاصه‌سازی یک مقاله علمی آن است که می‌تواند به خوانندگان یک توصیف دقیق از کلیت مقاله ارائه دهد و بینش بیشتری نسبت به نتایج آن ارائه کند. نگارش و خلاصه‌سازی مقاله علمی معمولاً جزوی از تکالیف دانشجویان در دانشگاه‌ها و پژوهشگران است. بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران معمولاً در انجام تکلیف این‌چنینی اولاً سؤالی که به ذهنشان می‌رسد آن است که چگونه یک مقاله علمی را خلاصه کنیم؟ با اندکی تمرین و عنایت به نکات مهمی که اینجا ذکر می‌شود می‌توانید کار خلاصه‌سازی مقاله را انجام دهید. با وب‌سایت چاپ مقاله اوج دانش همراه باشید (طراحی جداول در مقاله علمی و ۶ توصیه مهم برای آن).

چگونه یک مقاله علمی را خلاصه کنیم؟

مرحله اول؛ چگونه یک مقاله علمی را خلاصه کنیم؟ مقاله را بخوانید.

۱- چکیده مقاله را بخوانید. چکیده پارگراف‌هایی کوتاه است که توسط نویسنده مقاله نوشته می‌شود و عموماً بین ۲۰۰ الی ۲۵۰۰ کلمه است. چکیده خلاصه کوتاهی از محتوای مقاله ارائه می‌کند که شامل مهم‌ترین بخش‌های یک مقاله هست (بیشتر بخوانید: چکیده مقاله را چگونه بنویسیم؟).

• هدف چکیده آن است که به محقق اجازه می‌دهد مقاله را  سریع بررسی کند تا ببیند آیا مقاله در حیطه موردپژوهش وی است یا خیر.
• مدنظر قرار دهید که چکیده مقاله با خلاصه مقاله دو مقوله متفاوت از هم هستند. بنابراین، خلاصه مقاله‌ای که شبیه چکیده باشد، قطعاً خلاصه ضعیفی است. چکیده بسیار فشرده است و نمی‌تواند جزییاتی کامل از یک مقاله را به شکلی که در خلاصه می‌آید ارائه دهد.

۲- فهم زمینه پژوهش. اطمینان حاصل کنید که موضوع موردبحث مقاله یا عنوان مقاله را متوجه شده‌اید و اینکه منظور و هدف پژوهش چیست؟ با کسب چنین اطمینانی، شما خواهید توانست مطالب و داده‌ها و تحلیل‌های مهم را از داخل مقاله جدا کنید و در خلاصه خود بیاورید.

۳- به بخش نتیجه‌گیری (Conclusion) مقاله بروید. به سراغ بخش نتیجه‌گیری مقاله بروید تا بفهمید کجا مقاله به اتمام می‌رسد. این کار به شما کمک خواهد کرد تا درباره موضوع مقاله بیشتر بدانید و بفهمید که درنهایت بحث‌ها و نتیجه‌گیری‌های مقاله به کدام سو نیل می‌کند. اگر شما در آغاز بخش نتیجه‌گیری را مطالعه کنید، به‌سادگی اطلاعات مندرج در مقاله را خواهید فهمید.

• شما بعد از خواندن بخش نتیجه‌گیری نیاز خواهید داشت تا به عقب برگردید و سایر بخش‌های مقاله را بخوانید؛ اگر هدفتان صرفاً خلاصه کردن یک مقاله نیست و برای هدف پژوهشی نیاز دارید از مقاله حاضر استفاده کنید، درصورتی‌که محتوای بخش نتیجه‌گیری مقاله برای شما کاربردی نبود، دیگر نیازی نیست تا سایر بخش‌های مقاله را بخوانید. اما اگر تکلیف است که شما یک مقاله معین را خلاصه کنید، باید برگردید و مقاله را بخوانید.

بیشتر بخوانید: سبک نگارش رسمی در مقالات و نکات کلیدی آن

۴- مسئله یا سؤال اصلی مقاله را تعیین کنید. برای اجتناب از اینکه کل بخش‌های مقاله را دو بار بخوانید تا ایده اصلی مقاله را پیدا کنید، سعی کنید همان بار اول سؤال و ایده اصلی مقاله را معین نمایید.  همین‌که در حال مطالعه هستید سعی کنید نت‌برداری کنید و بخش‌های مهم را علامت بگذارید.

• توجه زیادی به پاراگراف اول و دوم مقاله داشته باشید. این بخش‌ها درواقع بخشی است که مؤلف هدف اصلی خود را در مورد انجام پژوهش بیان خواهد نمود. سعی کنید در همین بخش ایده اصلی مقاله را دریابید. به دنبال کلماتی مانند فرضیه‌ها (hypothesis)، نتایج (results)، معمولاً (typically)، عموماً (generally) باشید؛ زیرا این کلمات در هرجمله‌ای در این پاراگراف‌ها باشند درباره ایده اصلی مقاله به شما اطلاعاتی خواهند داد.
• زیر ایده اصلی مقاله خط بکشید یا های لایت کنید. به این ایده اصلی تمرکز کنید تا بتوانید مابقی بخش‌‌های مقاله را از همین طریق با یکدیگر مرتبط سازید.
• در مقالات علوم انسانی، گاهاً تعیین ایده اصلی مقاله سخت و دشوار است زیرا در این علوم ایده اصلی معمولاً حول محور مفاهیمی پیچیده و انتزاعی است. اگر در درک ایده اصلی مقاله عاجز ماندید، سعی کنید آن ایده را برای خود و با درک و اطلاعات و زبان خود بازگو کنید تا اندک‌اندک متوجه هدف اصلی مقاله شوید.

۵- در بخش‌های مختلف مقاله صرفاً به دنبال ایده اصلی باشید. به خواندن بخش‌های مختلف مقاله ادامه دهید و قسمت‌های مهم هریک از بخش‌های مقاله را که با ایده اصلی مقاله ارتباط دارند علامت‌گذاری کنید. روی مفاهیم اصلی مقاله متمرکز شوید، سعی کنید آن‌ها را با ایده اصلی مقاله که توسط مؤلف در قسمت آغازین مقاله مطرح‌شده ارتباط دهید.

• نگارش مقاله به این صورت است که بخش‌های مهم آن (برای نمونه مقدمه، مواد و روش‌ها، نتایج، بحث و نتیجه‌گیری) معمولاً به‌صورت برجسته و با فونتی درشت‌تر نوشته می‌شود. در هریک از این بخش‌ها نگارنده فرآیند انجام پژوهش را روایت می‌کند و مراحل انجام آن را برمی‌شمرد.
• مقالات علمی معمولاً نگارشی خشک و صرفاً علمی دارند. نیاز نیست که مقاله را کلمه به کلمه بخوانید، همین‌که شما مقصود اصلی مقاله (ایده اصلی) را دریافتید، می‌توانید صرفاً در هریک از بخش‌های اصلی به دنبال شواهدی دال بر این ایده اصلی باشید.

۶- در حین خواندن نت‌برداری کنید. مهم‌ترین و کلیدی‌ترین مسئله در خواندن مقاله علمی آن است که شما در طول خواندن مقاله قسمت‌های مهم را علامت‌گذاری کنید. می‌توانید حتی از آن‌ها نت‌برداری هم بکنید. همان‌طور که گفتیم بخش‌های اصلی مقاله مقدمه، روش‌شناسی، نتایج، و بحث و نتیجه‌گیری هستند. در مطالعه هرکدام از این بخش‌ها سعی کنید نت‌برداری دقیق را انجام دهید.

مرحله دوم؛ چگونه یک مقاله علمی را خلاصه کنیم؟ برنامه‌ریزی برای نگارش خلاصه مقاله

۱- توصیف کوتاهی از مقاله را بنویسید. به‌صورت گذرا، فرآیند انجام پژوهش را بنویسید و در این فرآیند فهرستی از مراحل شامل توصیف نتایج، توصیف روش مورداستفاده، و طرح تحقیق مورد مطالب را بنویسید. نیازی نیست که در این مرحله خیلی به جزییات بروید.

۲- تصمیم بگیرید که کدام جنبه از مقاله بیشترین اهمیت را دارد. در اینجا می‌توانید به مهم‌ترین بخش‌های مقاله (که در قسمت بالا گفته شد) بپردازید و یا ایده‌های اصلی مقاله را مدنظر قرار دهید. می‌توانید نوشته خود را مانند چهارچوب مقاله در بخش‌های اصلی (مقدمه، روش‌شناسی و…) بیاورید با این تفاوت که به‌قدر کافی هر بخش را ساده بنویسید. هر چیزی که برای حمایت از ایده اصلی نویسنده لازم و مهم است می‌بایست در خلاصه اشاره شود.

• بسته به پژوهش، شاید شما بخواهید توصیفی از تئوری زیربنایی پژوهش ارائه دهید یا به فرضیات پژوهش اشاره کنید. در نگارش علمی، این مسئله مهم است که شما فرضیات پژوهش را به‌صورت واضح و شفاف بیان کنید و در پی آن روش‌های مورداستفاده برای انجام پروژه مطرح نمایید. تمامی تحلیل‌های آماری را خلاصه نمایید و به‌صورت خلاصه‌وار تفسیری از تحلیل‌ها را در خلاصه خود بگنجانید.
• در مقالات علوم انسانی، معمولاً بهتر است مفروضه‌های بنیادی و مکاتب و دیدگاه‌هایی که مؤلف در نگارش مقاله از آن‌ها بهره جسته را خلاصه کرده و مطرح کنید برخی از نمونه‌ها و ایده‌هایی که مؤلف از این مکاتب دریافت نموده را ارائه کنید.

۳- در خلاصه مقاله، لغات و اصطلاحات کلیدی را معین کنید. اطمینان حاصل کنید که تمامی کلیدواژه‌های استفاده‌شده در مقاله، در خلاصه شما منعکس داده شده‌اند. بسیار مهم است که خلاصه شما طوری باشد که علی‌رغم متن پیچیده مقاله، خوانندگان با خواندن خلاصه شما درک سریع‌تری نسبت به خواندن مقاله اصلی دریافت کنند.

• هر لغت و اصطلاح کلیدی که مؤلف در مقاله نوشته باشد می‌بایست در خلاصه شما موجود باشد و توضیح و بحث مختصری نیز برای آن آورده شود.

۴- خلاصه را کوتاه بنویسید. هدف از خلاصه‌نویسی آن است که فشرده‌تر از مقاله باشد اما حاوی مهم‌ترین نکات آن نیز باشد تا درک و استفاده آن برای دیگران یا خودتان ساده‌تر شود.

• به‌حساب سرانگشتی، خلاصه شما نباید بیشتر از ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کلمه باشد. شما می‌توانید خلاصه‌تان را در چند پاراگرف و در قالب یا چهارچوب تقسیم‌بندی‌‎های اصلی مقاله بنویسید (مقدمه، روش و…).

مرحله سوم؛ چگونه یک مقاله علمی را خلاصه کنیم؟ نوشتن خلاصه مقاله

۱- از ضمایر شخصی استفاده نکنید. ضمایری مانند من، شما، ما، نظر ما، نظر شما، نظر من.

۲- تن نوشتاری مقاله را عینی نگه‌دارید. فراموش نکنید؛ شما قصد نقد مقاله را ندارید، شما فقط خلاصه‌ای جامع و کاربردی از مقاله ارائه خواهید داد.

۳- با تعریف مسئله اصلی پژوهش شروع کنید. همان‌گونه که گفتیم در سطور ابتدایی مقاله، پژوهشگر درباره ایده اصلی خود صحبت می‌کند. دقیقاً این همان‌جایی است که خلاصه شما می‌بایست از آن شروع شود. با کلمات خود، ایده اصلی مقاله را که نویسنده امیدوار است تا آن را به‌خوبی بررسی کند روشن سازید.

در مقالات علمی، مقدمه‌ای وجود دارد که در آن پژوهشگر پیش‌زمینه بررسی خود را مطرح می‌سازد. عمده حجم این بخش چیزی نیست که شما بخواهید آن را خلاصه کنید. همان‌طور که گفتیم به دو پاراگراف اول نگاه کنید و ایده اصلی را پیداکرده و با کلمات خود بنویسد. خلاصه شما می‌تواند بعد از طرح ایده اصلی مقاله با ذکر سؤال یا سؤالات پژوهش، روش‌های سنجش که برای ذکر ادامه خلاصه مهم هستند پیگیری شود.

۴- به متدولوژی استفاده‌شده در مقاله اشاره کنید. این بخش در مقاله به ابزارهای اندازه‌گیری، نمونه‌گیری و روش‌های انجام پژوهش می‌پردازد. به‌عبارت‌دیگر، شما می‌بایست خلاصه کنید که مؤلف یا پژوهشگران مقاله چگونه و بعد از طی چه مراحلی به نتایج دست‌یافته‌اند.

•  اینکه شما بخواهید در خلاصه روش‌های سنجش را به‌صورت ریز به ریز مطرح کنید نیازی نیست. اینکه شما مطرح کنید نویسندگان مقاله چگونه ایده اصلی را موردسنجش قراردادند کافی است و ذکر اطلاعات دیگر الزامی نیست. در خلاصه مقاله، صرفاً دیتای تحلیل‌شده و آنالیز شده ارائه می‌شود و ذکر داده‌های پردازش نشده یا خام جایز نیست.

۵- نتایج را توصیف کنید. یکی از مهم‌ترین بخش‌های مقاله ذکر نتایج آن است. آیا نتایج نشان می‌دهد محقق در آنچه تمایل به یافتن آن داشت موفق بوده است محقق چه نتیجه‌ای از انجام این پژوهش کسب نموده است؟ این پژوهش چه کاربردهایی می‌تواند داشته باشد؟

به یاد داشته باشید که خلاصه شما می‌بایست شامل این مفاهیم باشد: سؤال پژوهش، نتایج و نتیجه‌گیری، و اینکه این نتایج چه گونه حاصل شده‌اند. این مفاهیم و بخش‌ها جزی اساسی و اصلی خلاصه مقاله هستند.

۶- مراقب باشید نتیجه‌گیری خود را از مقاله ننویسید. خلاصه یک مقاله نباید ویراستاری شود یا اینکه تفاسیر شخصی خلاصه کننده مقاله به آن اضافه شود. عموماً منظور این است که شما می‌خواهید نکته نظرات نویسنده مقاله را خلاصه کنید نه نقطه نظرات خودتان را.

۷- از نقل‌قول مستقیم از مقاله بپرهیزید. می‌توانید متن مقاله را پارافرایز کنید و با تأکید بر ایده اصلی مقاله سعی کنید با کلمات و جملات خودمحور اصلی مقاله را به نحو احسنت در خلاصه خود انعکاس دهید.

۸- برای نگارش خلاصه مقاله افعال جملات را در زمان حال به کار ببرید. همیشه از زمان حال برای نگارش متن خلاصه مقاله استفاده کنید. 

۹- خلاصه را بازبینی کنید. بهترین نسخه خلاصه مقاله بعد از اعمال بازبینی‌های نهایی اتفاق می‌افتد. به عقب برگردید و بررسی کنید که آیا ایده اصلی مقاله در خلاصه شما به‌صورت شفاف و دقیق انعکاس یافته است یا خیر.

از این لینک می‌توانید یک نمونه از خلاصه مقاله را دانلود و مشاهده کنید.